Bomen over Gestalt

Bomen over therapie

Waarheid is een land zonder paden – J. Krishnamurtti

In m'n vorige artikel “Wat is gestalttherapie” heb ik getracht uiteen te zetten wat gestalttherapie is. In dit artikel wil ik een overzicht geven van diverse scholen, die al dan niet claimen wetenschappelijk te zijn. Wetenschap lijkt in de psychologie gelijk te staan aan werkzaam. Werkzaam in de zin dat de methode, die achter deze school schuilgaat de patiënt van haar probleem af helpt. Maar is psychologie wel een wetenschap? Laten we eens het land Psychologia betreden. Het land van de zielkundigen. Tegenwoordig al lang niet alleen maar psychiaters en psychologen, maar veel meer.

Ik gebruik de metafoor van het de bos en de bomen voor de verschillende theorieën, methoden en scholen. Ik gebruik de metafoor van de botanicus voor de therapeut. De botanicus kan begrepen worden als diegene die het leven cultiveert. Daarna boom ik verder op de ingeslagen weg en schrijf ik op wat er zoal in me opkomt. U als lezer nodig ik hierbij uit te reageren.

Eerst es een boompje opzetten

Er zijn inmiddels zoveel soorten en vormen van therapie dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Ik wil jullie meenemen in dit bos, om een indruk te geven van de grootsheid, veelheid en wijdsheid. Maar ik zeg je er wel bij, ook als gids heb ik niet de waarheid in pacht. Men verdwaalt gemakkelijk in dit bos.

Laten we bij deze oude bomen beginnen. Ze zijn zo rond de 120 jaar oud. Freud plantte ze. En Jung, een leerling van hem, wist een loot te veredelen en z'n eigen bomen te kweken. Frits Perls, die bij Freud in analyse ging, ontdekte nogal wat onvolkomenheden in Freuds stijl. Freud sprak vooral over wat je vroeger in je tuin had moeten doen, terwijl Perls veel eerder nu aan de slag ging. Als je naar het botanische werk van Perls kijkt, zie je een organisch geheel, harmonisch in elkaar. Zijn bos vormt een Gestalt! De rijkdom van Perls' perk inspireerde onder andere Rogers, die met existentiële aarde eveneens vruchtbaar groen plantte en Gendlin verfijnde het toen aanwezige materiaal nog verder. Als je goed focust zie je de mooiste inzichten.

En kijk, zie je die rare bodembedekker daar zo? Ze lijken wat dor, maar zoals je ziet, ze bloeien nog met de prachtigste en inspirerendste bloemen. Anti-psychiatrisch kruid wordt het ook wel genoemd. Een erg mondig kruid, zeg maar. Het groeit altijd overal doorheen. Hier valt haar groei nog wel mee, maar ik neem je zo mee naar de overkant van het beekje, daar groeit het weelderig. Je ziet, gezien de tijdnood gaan we verder, maar er groeit hier nog veel meer!

Zo, we zijn nu aan de overkant van het beekje. Als je van hier terugkijkt naar waar we net liepen, dan zie je enige chaos.

Hier zijn we aanbeland in het stuk bos dat in 1913 door John Watson is geplant. Je ziet, 't is hier overzichtelijk, en er staan bordjes bij de verschillende bomen. De boswachter vertelde me dat ze hier steeds meer via vaste protocollen aanplanten. Dat maakt het voor hem lekker overzichtelijk. Ook hebben ze een panacee-kruidentuin aangelegd. Voor elke afwijking die ze in een boom of struik aantreffen, zeggen ze nu een panacee te hebben. Soms is dat een kruidenmengsel, soms een van buitenaf opgelegde aanpassing, zoals het afzagen van vervelende, drukke takken of in zichzelf gekeerde bloemen. Het bos zoals het hier bedoeld is, is geplant naar een voorafgaand model.

Je ziet hier en daar wel wat anti-psychiatrie kruid, maar het merendeel is effectief monddood gemaakt. Het is hier namelijk vruchtbare grond. Sinds Watson hebben talloze anderen hier aanplant gedaan, Albert Ellis, Aaron Beck, B.F. Skinner, Stephen C. Hayes en Jeffrey Young. Allemaal prachtig geordende bomenrijen, bossages, etc.

En we staan hier nog steeds vrij aan het begin van dit bos. We kunnen nog naar het dorpje, waar magnetisten, handopleggers, gebedsgenezers en aromatherapeuten in hun feng shui hutjes elkaar de loef afsteken. Nog weer verderop vinden we een brug tussen Oost en West. Helemaal hip tegenwoordig. En dan zijn er nog de medici, gesteund door neurotisch onderzoek, die met alchemistische wonderpillen een snelweg naar geluk beloven. Zoals jullie zien, het einde van dit kleine landje is nog lang niet in zicht. We hebben geen tijd meer om naar de Tuin der Lasten te gaan. Daar hebben we perfect beschreven hoe allerlei plagen onze maatschappij kunnen bedreigen.
 
Weelderige bloei, vruchtbare grond

Zoals hierboven leesbaar is, is er een hoop aanbod van therapie op de markt. Er is blijkbaar vraag naar. De mens lijkt radeloos, in de war, verveeld, en op zoek naar zingeving. Geluk mag hierbij niet vergeten worden. Claim dat je iemands levensgeluk verhoogd en de aanmeldingen stromen binnen. Zie alleen al de populariteit van zelfhulpboekjes. De ironie is dat er niet zoiets bestaat als een stairway to heaven. Wel een highway to hell.

Inmiddels is er voor elke theorie of stroming een boekenkast vol geschreven. Vaak door vaardige mensen, die overtuigend hun methode onder woorden kunnen brengen. Zo lijkt op de keper beschouwd elke methode heilzaam. Aldus werd het tijd dat er een onderscheid gemaakt kon worden. Dit werd gevonden in het al dan niet wetenschappelijk kunnen bewijzen of een methode wel of niet werkt. Maar ja, wat bewezen is hoeft nog niet te werken en wat werkt hoeft nog niet bewezen te zijn. Protocollen zijn wetenschappelijk bewezen. Toch blijkt steeds vaker dat ze in de praktijk niet werken. Gestalttherapie werkt, psychotherapie werkt. Hoe het werkt is echter nog niet bewezen.

 Verschillende bloeiwijze?

Hoe groot zijn de verschillen nu eigenlijk van al die therapievormen? Uiteindelijk gaat het vooral om contact. De meeste scholen en methoden richten zich op een specifieke aanpak: cognitieve gedragstherapie gaat over het contact maken met het bewustzijn, gedragstherapie gaat over het contact maken met je gedragingen, mindfullness gaat over het contact maken met het gebabbel in je geest, gestalttherapie heet zelfs “de therapie van het contact”. Ondanks dat hun methode niet wetenschappelijk bewezen is, of bewijsbaar, werken al die verguisde 'alternatieve therapieën' mogelijk even goed, mogelijk beter dan hun 'bewezen' tegenhangers.

Profiel van de botanicus

Hoe word je nu een therapeut? Door jezelf te worden. Van een opleiding leer je over de achtergrond en ontwikkeling van een vak, het geeft je kaders, theorieën en richtlijnen, het vormt je kritische geest. Het uitvoeren ervan leer je doorgaans echter nauwelijks op deze manier. Evenmin van protocollen. Van protocollen leer je hoe een protocol werkt en niet zoveel over een mens. Therapie doen leer je vooral in de praktijk, door het te doen. Gesteund door supervisoren en docenten / mentoren. Door je te spiegelen aan een ander ontwikkel je je eigen stijl. Je neemt over wat bij je past, je verwerpt wat niet aansluit. De trainer als gids, die meekijkt in je zoektocht door je eigen land, waar je al, padenleggend, jouw waarheid vindt.

Wat is Gestalttherapie?

De vraag die vaak in de opleiding en therapieruimte, op feestjes en lezingen gesteld wordt is: Wat is gestalttherapie?

Een lastige vraag. Zeker in een tijd waarin men liefst een twitterbaar antwoord verwacht. Een lastige vraag ook, omdat Gestalttherapie zich niet zomaar in een paar zinnen laat uitleggen, omdat je rekening hebt te houden met de vele facetten van gestalttherapie.

Ik neem in deze digitale ruimte de vraag op me en poog deze te beantwoorden. Dat doe ik om te beginnen met het voor de handliggende: Gestalttherapie is een therapie die zich in het hier-en-nu tussen therapeut en cliënt afspeelt.

De gestalttherapie heeft haar wortels in de existentiële, fenomenologische, veldtheoretische en psychologische hoek. Een hele mond vol lastige begrippen. Kort gezegd betekent dit dat onder meer je individuele vrijheid een belangrijke rol speelt. En daarmee ook verantwoordelijkheid nemen en beschikking krijgen over je eigen handelingen. Daarnaast dat we allemaal onderdeel zijn van een veld, ook wel situatie en dat we daar als persoon niet los van kunnen komen. Een stoornis is dus in de situatie aanwezig en niet slechts in de persoon. Zodoende speelt de gestalttherapeut een actieve rol in de begeleiding van zijn cliënt en tegelijkertijd kan hij zich niet beroepen op een alwetendheid, want de therapeut is zelf onderdeel van de situatie, die niet volledig te overzien is. Als gestalttherapeut stap je dus als 'niet-wetende' in de situatie. Natuurlijk wel met je ervaring, je kennis en je eigen gewaarzijn, maar dit is nimmer voldoende om een 'probleem' zomaar even 'op te lossen'.

Wanneer we het vrijheidselement meenemen in onze beknopte uitleg van gestalttherapie, krijg je (vrij naar Michiel van den Heuvel):

Gestalttherapie is een therapie die zich in het hier-en-nu tussen therapeut en cliënt afspeelt en die de vrijheid herstelt, waar deze aan patronen verloren is gegaan.

Of voor twitter: Gestalttherapie speelt zich af in het hier-en-nu tussen therapeut en cliënt en herstelt de vrijheid waar deze aan patronen verloren gaat.

Terug naar de hoofdvraag: wat is gestalttherapie?

Wat mij vaak opvalt is dat een soortgelijke vraag niet gesteld wordt voor: wat is cognitieve gedragstherapie? Het lijkt alsof de gemiddelde burgerman een idee heeft bij cognitieve gedragstherapie. Mogelijk omdat deze therapievorm vaak genoemd wordt. En dan ook nog in een adem met wetenschappelijk bewezen en efficiënt en effectief. Daarnaast verwijst menig (huis)arts zijn cliënt naar een cognitief gedragstherapeut.

De gemeenschappelijke deler hier is therapie. Zo komen we wellicht een stap verder.

Wat is therapie?

Hierover lopen de meningen uiteen. Mede omdat er een onderscheid gemaakt kan worden tussen therapie en psychotherapie. Ik beperk me hier tot therapie. Therapie is persoonsgericht. Ter verduidelijking, coaching is werkgericht en counselling zit er tussen in. Therapie is dus persoonsgericht en tracht betekenis te geven aan datgene wat vooraf aan het gedrag gaat. Zo kom je terecht bij de achterliggende motieven, behoeftes, verlangens, ervaringen, angsten, etc. van een mens. Therapeuten staan er misschien bekend om talloze theorieën te hebben over psychopathologie en ze zijn goed in datgene wat ze zien te verklaren.

Ikzelf kan er ook wat van, daarbij vind ik het heerlijk om te doen. Let wel, geen enkele verklaring is afdoende. We verklaren ten beste een minuscuul gedeelte van de complexiteit van ieders unieke menszijn. Desondanks is het heerlijk om als cliënt zoveel aandacht te krijgen.

Er is een wezenlijk verschil tussen de gestalttherapie en om het even welke andere therapievorm. Los van de grondhouding en het aandeel van niet-weten wat in de therapie aanwezig is.

Dit belangrijke verschil is het 'hermeneutische' karakter van de gestalttherapie. Hiermee wordt het voortdurend blijven bij wat er is, wat zich aandient, bedoeld. Voortdurend blijft de gestalttherapeut bij wat er is, zonder dit te willen verklaren of in een hokje te stoppen (hieruit blijkt dat de DSM-IV-diagnostiek onverenigbaar is met de handelingswijze van een gestalttherapeut). En hierin ligt dus ook een wezenlijk verschil met bijvoorbeeld de gedragstherapeut, die uitgaat van vaststaande constructen zoals psychische ziektebeelden, vastgelegd in de DSM-IV en technieken en protocollen, waarmee dergelijke geconstrueerde ziektebeelden op een 'doeltreffende' manier behandeld kunnen worden.

Gedragstherapie = doelmatig

Gestalttherapie = procesmatig

Dit hermeneutische karakter van de gestalttherapie ondersteunt het proces waarin we allemaal zitten. Het proces staat centraal in gestalttherapie. Het is juist in dit proces dat we onze eigenheid leren kennen, die ten eerste volstrekt uniek is (het niet-weten waar we als therapeut en cliënt altijd mee geconfronteerd worden) en ten tweede nooit volledig is. We zijn als mens voortdurend in wording. Dit gegeven is lastig verkoopbaar in deze tijd van efficiëntie, effectiviteit en twitterberichten, zo heb ik gemerkt. We hebben behoefte aan houvast, zoals we dat altijd hebben gevonden in God (en nu steeds meer in de wetenschap. Waarbij wetenschap slechts een nieuwe religie is, aldus Schopenhauer). En Gestalt geeft deze houvast niet, maar brengt je oog in oog met waar je staat. Temidden van al je patronen die je ideaalbeeld in de weg staan. En waarmee je aan het werk kan, indien gewenst.

Nu dient tot slot nog wel een laatste onmiskenbare eigenschap van gestalttherapeutisch werken eruit gelicht te worden, namelijk dat gestalttherapie ten zeerste een ervaringsgerichte therapievorm is. Dit blijkt natuurlijk al uit het zinnetje: “gestalttherapie speelt zich in het hier-en-nu af tussen cliënt en therapeut”. Want als het over daar en toen of daar en straks gaat, dan blijft het een praten over. Gestalttherapie hecht geen belang aan 'praten over'; veel meer gaat het om het hier-en-nu en het ervaren wat er in het hier-en-nu gebeurt. En juist dit maakt mensen altijd zo enthousiast!

© Ralph Evers 2012

Ralph Evers is werkzaam als gestalt en existentieel therapeut in Utrecht

zie www.praktijkmercurius.nl voor meer informatie